Ustawodawca wprowadził wprost do KC dobro osobiste w postaci więzi rodzinnej i daje podstawę prawną do dochodzenia zadośćuczynienia za sprzeczną z prawem ingerencję w to dobro. Przepis art. 4462 KC, zgodnie z którym: „W razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, skutkującego niemożnością nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej, sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodowanego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.” wchodzi w życie 19.9.2021 r.
Nowelizacja KC
Przepis ten dodany został do KC na podstawie art. 1 ustawy z 24.6.2021 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. z 2021 r. poz. 1509; dalej: ZmKC21). Vacatio legis to 1 miesiąc od dnia ogłoszenia w Dz.U.
Zgodnie z przepisem art. 2 ZmKC21 „Do zdarzeń, których skutkiem jest niemożność nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej przez najbliższych członków rodziny z poszkodowanym z powodu wyrządzenia u niego ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepis art. 4462 KC.
Ustawodawca wskazał zatem wprost, że zadośćuczynienie związane z zerwaniem bądź naruszeniem więzi rodzinnej będzie rozstrzygane już wprost w oparciu o omawianą podstawę prawną, nawet jeśli zdarzenie miało miejsce przed 19.9.2021 r.
Odpowiedzialność za krzywdę członków rodziny
W uzasadnieniu do ustawy czytamy, że celem omawianej zmiany jest ustanowienie prawidłowej podstawy normatywnej dla odpowiedzialności cywilnej za krzywdę najbliższych członków rodziny poszkodowanego, która polega na niemożności nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej z poszkodowanym, z powodu wyrządzenia u poszkodowanego trwałego i ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.
Od wielu lat w praktyce obrotu, w tym w orzecznictwie sądów powszechnych ujawniają się rozbieżności w wykładni obowiązujących przepisów prawa dotyczących odpowiedzialności deliktowej, to jest czy indemnizacji podlega krzywda najbliższego członka rodziny poszkodowanego polegająca na utracie więzi rodzinnej z poszkodowanym, który doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu. Zagadnienie to dotyczy przede wszystkim przypadków utraty więzi rodzinnej w następstwie stanu śpiączki pourazowej poszkodowanego lub stanu wegetatywnego. Ciężkie i trwałe uszkodzenie ciała powoduje w takich przypadkach niemożność nawiązywania lub kontynuowania więzi rodzinnej. Po stronie członków najbliższej rodziny poszkodowanego powstaje silna i długotrwała trauma. Na przestrzeni ostatnich lat w orzecznictwie sądów powszechnych, ukształtowało się przeważające stanowisko, że tego rodzaju krzywda podlega naprawieniu przez zapłatę odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia.
Stanowisko to zostało potwierdzone orzecznictwem SN, np. uchwałami SN z 27.3.2018 r.: III CZP 36/17, Legalis; III CZP 60/17, Legalis; III CZP 69/17, Legalis). Zgodnie z tym kierunkiem judykatury sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu. W części spraw sądowych zadośćuczynienie dla najbliższego członka rodziny poszkodowanego było zasądzane na podstawie art. 448 KC lub na podstawie art. 446 § 4 KC poprzez zastosowanie interpretacji rozszerzającej tego przepisu lub poprzez jego zastosowanie w drodze analogii. W praktyce sądowej można jednak odnotować przypadki prawomocnego oddalenia powództw najbliższych członków rodziny poszkodowanego o zapłatę zadośćuczynienia za zerwanie więzi rodzinnej.
Tego rodzaju rozstrzygnięcia są uzasadniane tym, że zadośćuczynienie za zerwanie więzi rodzinnej nie może być dochodzone ani na podstawie art. 448 KC, gdyż nie stanowią klasycznego dobra osobistego w rozumieniu art. 23 KC ani na podstawie art. 446 § 4 KC, ponieważ przepis ten dotyczy wyłącznie przypadków krzywdy w następstwie śmierci poszkodowanego.
Dalej czytamy, że słusznym jest zapłata zadośćuczynienia, gdy najbliższy członek rodziny dozna poważnego uszczerbku na zdrowiu, skutkującego niemożnością nawiązania lub kontynowania więzi rodzinnej. W tym przypadku krzywda osoby najbliższej jest niewątpliwie zbliżona do krzywdy normatywnie uregulowanej w art 446 § 4 KC.
W obu przypadkach najbliżsi członkowie rodziny cierpią tak samo mocno, a w razie ciężkiego i trwałego uszczerbku cierpienie najbliższych członków rodziny może być dodatkowo długotrwałe.
Nieodwracalny rozstrój zdrowia
W uzasadnieniu do ustawy wskazano także, że przedmiotem regulacji są przypadki trwałego stanu śpiączki pourazowej lub stanów wegetatywnych oraz stanów związanych z uszkodzeniem mózgu albo innych przypadków poważnego i nieodwracalnego rozstroju zdrowia, skutkującego zerwaniem więzi rodzinnej z poszkodowanym. W tego rodzaju tragicznych sytuacjach, skutek zerwania więzi rodzinnych jest podobny w zakresie do śmierci osoby bliskiej, a cierpienie najbliższego członka rodziny związanego z takim chorym jest dominujące w dłuższym okresie, zaś intensywność poczucia i braku nadziei są nie mniejsze niż trauma związana ze śmiercią. Projekt (a dalej sama ustawa nowelizująca) jednak nie zawiera katalogu zamkniętego zdarzeń będących podstawą żądania zadośćuczynienia, pozostawiając tą kwestię ocenie stron, a w razie sporu, ocenie sądu.
Zadośćuczynienie
Zakres podmiotowy osób uprawnionych do żądania zapłaty zadośćuczynienia odpowiada pojęciom z art. 446 § 3 i § 4 KC, to jest najbliższemu członkowi rodziny poszkodowanemu. Zakres przedmiotowy normy – pojęcie więzi rodzinnej oraz elementów w nią wchodzących, a także stany faktyczne, w których dochodzi do niemożności nawiązania lub kontynowania więzi rodzinnej wskutek ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, zostały już dostatecznie wyinterpretowane w judykaturze.
Dla przykładu SN przyjął, że w pojęcie więzi rodzinnej pomiędzy najbliższymi członkami rodziny wchodzą różnego rodzaju więzi takie jak: więź emocjonalna łącząca osoby bliskie, więzi rodzinne i szczególna więź emocjonalna między członkami rodziny, więź rodzinna, której zerwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi poczucie krzywdy, prawo do życia w rodzinie i utrzymanie tego rodzaju więzi, szczególna emocjonalna więź rodzinna między osobami najbliższymi, relacja z najbliższym członkiem rodziny, szczególna emocjonalna więź rodzinna albo silna więź emocjonalna, szczególnie bliska w relacjach rodzinnych (orzecznictwo SN wskazane w uzasadnieniu do ustawy nowelizującej.).
W orzecznictwie SN podkreśla się także, że dla potrzeb zasądzenia zadośćuczynienia więzi rodzinne muszą przybierać postać rzeczywistych, silnych, trwałych więzi emocjonalnych, których istnienie przejawia się na zewnątrz w taki sposób, iż możliwa jest obiektywna weryfikacja ich istnienia i nie mogą być one utożsamiane jedynie z uczuciem przywiązania do innej osoby.
Przyznanie zadośćuczynienia jest możliwe („sąd może przyznać”), zatem uwzględnienie żądania następuje dopiero po wykazaniu, że zaistniałe okoliczności w postaci zerwania więzi rodzinnej w następstwie ciężkiego i trwałego uszczerbku na ciele lub rozstroju zdrowia, uzasadniają konieczność zrekompensowania rzeczywiście zaistniałej krzywdy niemajątkowej.
Wprowadzenie kolejnej podstawy zasądzenia zadośćuczynienia wprost do ustawy należy ocenić jako zmianę pożądaną, zwłaszcza wobec niejednolitej linii orzeczniczej sądów powszechnych. Praktyka sądów powszechnych zapewne ukształtuje wykładnię przepisu i wskaże jakich sytuacji przepis art. 4462 KC będzie dotyczył.
Artykuł pochodzi z Systemu Legalis.
